Hiện nay, trên địa bàn tỉnh Ninh Bình có nhiều lễ hội truyền thống được tổ chức vào mùa Thu, trong đó tiêu biểu nhất là lễ hội được tổ chức tại hai di tích quốc gia đặc biệt chùa Keo Hành Thiện (xã Xuân Hồng) và chùa Cổ Lễ (xã Cổ Lễ) để tưởng niệm, tri ân công đức của Thánh tổ Nguyễn Minh Không.

Từ lâu, trong dân gian vẫn truyền tụng câu phương ngôn:

“Dù ai đi đâu về đâu.

Mười rằm tháng Chín rủ nhau mà về.

Dù ai bận rộn trăm bề.

Mười lăm tháng Chín nhớ về hội Ông”.

“Hội Ông” là cách gọi dân gian, quen thuộc của nhân dân các địa phương trong tỉnh để nói về lễ hội tưởng niệm công đức Thiền sư Không Lộ, nơi diễn ra nhiều sinh hoạt văn hoá dân gian độc đáo.

Theo các nguồn thư tịch, Đức Thánh tổ Nguyễn Minh Không, người làng Điềm Xá, tỉnh Ninh Bình. Ngài là vị Quốc sư thời Lý có nhiều công lao đóng góp cho đất nước và nhân dân, trong đó có nhân dân vùng Giao Thủy xưa, nay là khu vực các xã Xuân Hồng, Cổ Lễ, tỉnh Ninh Bình.

Chùa Cổ Lễ và Chùa Keo Hành Thiện có lịch sử xây dựng từ thời Lý, mang phong cách kiến trúc nghệ thuật độc đáo, được bài trí theo lối “Tiền Phật, hậu Thánh” (trước thờ Phật, sau thờ Thánh), trải qua thời gian đến nay công trình kiến trúc của hai di tích vẫn được bảo tồn nguyên vẹn.

Lễ hội chùa Cổ Lễ và chùa Keo Hành Thiện được chính quyền và nhân dân địa phương tổ chức từ ngày 13 đến 16 tháng Chín (âm lịch) hàng năm, để tưởng niệm Ngày sinh của Đức Thánh Tổ Nguyễn Minh Không, người có công cứu nước giúp dân, dạy dân nghề chài lưới, nông nghiệp, đúc đồng, làm thuốc…, là vị Thành hoàng, vị Phúc thần bảo an, che chở cho hạnh phúc của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước.

Lễ hội chùa Cổ Lễ và Chùa Keo Hành Thiện từ là một trong những lễ hội truyền thống tiêu biểu của tỉnh còn bảo lưu được nhiều nghi thức văn hóa cổ truyền giàu tính nhân văn, phản ánh đời sống văn hóa phong phú, đa dạng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước.

Với những giá trị tiêu biểu, độc đáo về lịch sử, kiến trúc nghệ thuật, năm 2016 di tích chùa Keo Hành Thiện được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt. Năm 2025, di tích chùa Cổ Lễ, được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt.

Lễ hội chùa hội truyền thống chùa Keo Hành Thiện và Lễ hội truyền thống chùa Cổ Lễ đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia.

Về dự hội truyền thống mùa Thu, du khách không những được ôn lại công tích, tưởng nhớ tới Đức Thánh tổ Nguyễn Minh Không mà còn có dịp để lễ Phật, hoà mình trong cõi tâm linh, với nhiều hoạt động văn hóa tín ngưỡng truyền thống như: lễ rước Phật, Đức Thánh Tổ và các tiết mục diễn xướng tâm linh, trò chơi dân gian: đấu vật, cờ người, múa lân sư rồng, hát chèo, hát văn… đặc biệt là hội thi bơi chải được tổ chức trên sông vô cùng đặc sắc.

Tất cả những hình thức sinh hoạt văn hoá diễn ra tại hai di tích quốc gia đặc biệt chùa Keo Hành Thiện và chùa Cổ Lễ không chỉ đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng, tâm linh cho nhân dân trong và ngoài tỉnh mà còn thể hiện sự tri ân công đức của nhân dân đối với Đức Thánh tổ, xiết chặt tinh thần cố kết cộng đồng để xây dựng quê hương ngày thêm phồn vinh, thịnh vượng xứng danh là vùng đất giàu truyền thống văn hoá và cách mạng.

                                                                                 Vũ Hồng Phong