Cách Hà Nội hơn 100 km theo Quốc lộ 21 hướng Nam là đến xã Ninh Giang, tỉnh Ninh Bình (xã Phương Định, huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định trước đây) – nơi có ngôi làng nhỏ nằm nép bên dòng sông Ninh Cơ hiền hòa: Làng nghề ươm tơ Cổ Chất.Cung đường từ trung tâm tỉnh Ninh Bình về đây cũng chỉ hơn 40 km, qua những triền đê, ruộng dâu và cánh đồng xanh ngắt. Cổ Chất không ồn ào, không náo nhiệt. Nơi đây mang vẻ trầm tĩnh của một làng nghề hàng trăm năm tuổi. Nếu Vạn Phúc (Hà Nội) được xem là “kinh đô lụa” của miền Bắc, thì Cổ Chất chính là “trái tim tơ” của đất Thành Nam - một làng nghề không chỉ nổi tiếng về kỹ thuật ươm tơ mà còn giữ trọn tinh thần mộc mạc, cần mẫn và tinh tế của người thợ Việt
Theo lời kể của các bậc cao niên, nghề ươm tơ ở Cổ Chất đã có từ hơn bốn thế kỷ trước, bắt đầu từ thời Lê, khi vùng bãi ven sông Ninh Cơ rộng gần 100 ha được khai phá để trồng dâu nuôi tằm.Đầu thế kỷ XX, người Pháp nhận thấy tiềm năng của nghề nên đã xây dựng một nhà máy ươm tơ quy mô lớn ngay đầu làng, đưa nơi đây trở thành trung tâm cung ứng nguyên liệu cho công ty bông vải Bắc Kỳ và các vùng dệt lụa lớn như Vạn Phúc, Nha Xá, Bảo Lộc.Năm 1942, tại Hội chợ Đấu xảo Hà Nội, ông Phạm Ruân - nghệ nhân làng Cổ Chất - mang sản phẩm tơ truyền thống dự thi và được Phủ Thủ hiến Bắc Kỳ phong tặng danh hiệu “Cửu phẩm công nghệ”, khẳng định thương hiệu tơ lụa Cổ Chất trên bản đồ nghề truyền thống Việt Nam.Cũng kể từ đây, nghề ươm tơ Cổ Chất mới bắt đầu phát triển mạnh mẽ và nổi tiếng khắp vùng. Thương nhân buôn lái trên tàu thuyền ở khắp các nơi đua nhau đổ về Cổ Chất thu mua tơ lụa, đem bán ở bến Đò Chè - một khu cảng sầm uất của Nam Định thời kì trước năm 1945. Trải qua bao biến thiên lịch sử, có lúc nghề tưởng chừng mai một nhưng người dân Cổ Chất chưa bao giờ thôi gắn bó với guồng quay tơ. Đến nay, trong làng vẫn vang vọng âm thanh quen thuộc của những guồng gỗ, vẫn thấy hình ảnh các bà, các mẹ kiên nhẫn bên nồi nước sôi, rút từng sợi tơ óng ánh như ngược dòng kéo lại ký ức thời gian.
Để có được một sợi tơ mềm mượt, người thợ phải chọn từng kén tốt, luộc trong nước sôi để làm tan lớp keo sericin, rồi khéo léo tìm “mối tơ gốc” - một thao tác đòi hỏi sự cảm nhận tinh tế. Mười sợi tơ mảnh như sợi tóc được chập lại thành một sợi chỉ tơ, cuốn đều vào suốt gỗ.Sau khi kéo xong, những cuộn tơ sống được phơi nắng tự nhiên - công đoạn tưởng đơn giản nhưng lại quyết định độ bóng, độ dai của sợi tơ. Vào ngày nắng đẹp, cả làng như khoác lên mình tấm áo vàng rực, ánh tơ hòa cùng ánh mặt trời tạo nên một cảnh tượng đẹp đến nao lòng.Năm 2021, những nghệ nhân tâm huyết đã thành lập Hợp tác xã Lụa Cổ Chất. Sản phẩm “Cổ Chất Silk” – dòng vải tơ tằm thủ công cao cấp - đã được công nhận đạt chuẩn OCOP 4 sao, mở ra hướng đi mới cho làng nghề truyền thống.Nhưng điều đáng quý hơn là khát vọng đưa nghề tơ trở thành trải nghiệm du lịch văn hóa độc đáo. Nhiều đoàn khách trong nước, đặc biệt là du khách quốc tế từ Nhật Bản, Pháp, Hàn Quốc… đã tìm về Cổ Chất để tận mắt xem quy trình kéo tơ, nghe nghệ nhân kể chuyện nghề, và tự tay thử luộc kén, xe sợi…Với lợi thế nằm gần các điểm du lịch nổi tiếng như chùa Cổ Lễ, làng hoa cây cảnh Vị Khê, rối nước Hồng Quang … làng Cổ Chất hoàn toàn có thể trở thành “điểm dừng chân” trong tuyến du lịch văn hóa- sinh thái của tỉnh.
Trong nhịp sống hiện đại, khi nhiều làng nghề bị lãng quên, Cổ Chất vẫn bền bỉ “ươm tơ – dệt nghề – giữ hồn”.Những guồng quay gỗ mộc mạc vẫn đều đặn quay, nối liền quá khứ với hiện tại. Dòng sông Ninh vẫn chảy, mang theo ánh vàng của những nong tơ phơi nắng – như nhắc rằng di sản văn hóa không chỉ là những công trình đá vôi hay chùa tháp cổ kính, mà còn nằm trong đôi bàn tay thô ráp của người dân làng nghề.Cổ Chất – ngôi làng nhỏ bên bờ sông Ninh - không chỉ là nơi sinh ra những sợi tơ quý, mà còn là nơi dệt nên linh hồn văn hóa Việt: bền bỉ, tinh tế và đậm đà bản sắc.Đến đây, trong tiếng guồng quay nhịp nhàng và hương nắng mỏng trên nong tơ, du khách bỗng thấy lòng mình chùng lại – bởi giữa dòng chảy thời gian, vẫn có những sợi tơ của quê hương đang thầm lặng dệt nên vẻ đẹp của sự sống.
Thu Thủy
